Ես միշտ էլ ծիծաղկոտ եմ եղել` դրանով անհանգստություն պատճառելով այն մարդկանց, ովքեր չէին ծիծաղում` շփոթության մատնելով թատրոնի բոլոր հանդիսատեսներին: Ծիծաղը կարող էր լինել հանցագործություն, կամ ամեն դեպքում` մեղք: Մի անգամ Սան Ֆրանցիսկոյի դատարանում ես ծիծաղեցի դատավորի արած մի ակնարկի վրա ու անմիջապես ձերբակալվեցի, և ինձ հարցաքննության տարան հետախուզության ավագի մոտ:
Ես ծիծաղում էի, ահա և ամբողջը: Ես ծիծաղել սիրում եմ: Ծիծաղել` ինձ համար նշանակում է ապրել: Ես ժամանակ եմ վատնել և ծիծաղել եմ այդ ամենի վրա: Ես ծիծաղել եմ անգամ ամենադժվար ժամանակներում: Երբ ես խենթացա Լոնդոնում` լինելով ամերիկյան բանակի մի հուսախաբված շարքային, որ զօրուգիշեր աշխատում էր, որպեսզի երեսունինը օրում ավարտեր վեպը, որովհետև խոստացել էին արձակուրդ ուղարկել հետ` Նյու Յորք, և խաբված էի մնացել` դրա պատճառով վհատվելով, տառապելով և հուսահատության գիրկն ընկնելով, ես, միևնույն է, ծիծաղում էի:
... Խրիմյան Հայրիկը Բյուրականի իր ամառանոցում առավոտյան սուրճն էր խմում: Հանկարծ ձայն տվեց թոռնուհիներին. «Աղջկերք, կես ժամե ի վեր ականջիս երգ ու երաժշտության ձայներ կուգան, սա ցնո՞րք է, թե՞ իրականություն»:
Հայրիկի պատվերով հարսներն ու թոռները վազեցին ձայների ուղղությամբ` մի բլուրի գագաթը, եւ ի՞նչ տեսնեն. դեպի գյուղ եկող սայլի վրա Խորեն Հայրիկը, տան բարեկամ, նկարիչ Փանոս Թերլեմեզյանն ու Եղիշե Թադեւոսյանը շրջապատել էին Բեռլինից բերված իրենց դաշնամուրը: Բաց դաշնամուրի առաջ նստածը Կոմիտասն էր: Նվագում ու երգում էր Հայրիկի սիրած ուրախ երգերը:
Մի քանի տարի առաջ նկարահանման խմբով Բյուրական էինք գնացել: Գտանք Խրիմյան Հայրիկի ամառանոցը, եղանք այն սենյակում, որտեղ գիշերում էր Կոմիտասը Բյուրականում եղած ժամանակ: Գյուղացիներից ամենատարեցները հիշողություններ էին պատմում Կոմիտասի մասին: Ասում էին, որ Հայրիկի ամառանոցի դիմացի տունը գյուղի մեծահարուստինն էր, ով շատ աղջիկներ ուներ: Ասում էին, որ Կոմիտասը նրանցից մեկին շատ էր հավանում եւ կանգնում էր պատշգամբում, որ դեպի աղջկա տունն է նայում, եւ երգում էր այդ աղջկա համար:
2004 թվականին լույս տեսավ «Կոմիտաս. Փըշուր մը. Քնարերգություն» ժողովածուն: Նախագծի հեղինակը եւ ղեկավարը Վահան Արծրունին էր: Կազմողը եւ խմբագիրը` Այդին Մորիկյանը: Գրքում ընդգրկված է Կոմիտասի քնարերգությունը: Քնարերգությունն, իսկապես, ընդամենը մի փշուրն է Կոմիտասի համընդգրկուն հանճարի: Բայց գրքում զետեղված սիրային բանաստեղծությունները վկայում են, որ Կոմիտասը, հաստատ, ապրել է սիրո զգացումը եւ դրանք նվիրված են սիրած կնոջը.
Անմար սեր
Քեզ չսիրե՞լ`
Գեհեն կորել
Ու կըրակով հոգին փորել:
-Քեզի սիրել`
Դըրախտ երթալ
Ու վարդերով քընանալ:
Քո երազում
Եվ ա՛յս գիշեր, քո երազում,
տեսել ես, որ ես ու դու`
Երես-երես ճանաչել ենք
սիրո ծովում իրարու...
Քո սուրբ սերը սար է դառել
Դալարագեղ, երկնածրար
ու բեղուն,
Գլխիդ վերը ամպ է շարել`
Գալարահեղ, կամարակապ ու զեղուն:
Սարը շողեն, ամպի քողեն`
Մենավորի ոգին ծնել, դեգերել,
Ձեռին մի բույս` կանաչ ու կույս`
Խորհրդավոր ձորեն քաղել ու բերել:
Ծաղիկ-ծաղիկ քեզ որոնել`
Ամպի տակին` արեւծագին շունչ առել,
Ջրի մոտին, կանաչ խոտին`
Գլխիդ վերեւ ծիրան-գոտին փունջ արել:
Ճերմակ հեր, գարուն սեր
Ես ու դու սե՛ր ենք,
Մեկ սրտի տե՛ր ենք.
Նռան ճյուղերով բոցուն,
Սիրո տաղերով արբուն:
Տե~ս, իմ հեր`
Ճերմակ սեր,
Որ պաղել էր շատ ձմեռ,
Սրտիդ բաղում դալարեց:
Տե~ս, քու սեր`
Գարուն էր,
Որ գոցեց իմ խոց ու վեր`
Սրտիս խաղում ծավալեց:
Պետք չէ Կոմիտասին հիշել որպես տխուր, խելագարված հանճարի: Ի վերջո, բոլոր հանճարներն էլ կյանքի վերջում էլ չեն ուզում խոսել, շփվել. ընտրած մարդիկ են լինում նրանց վերջին տարիների, օրերի վկաները:
Կոմիտասը խելագար չէր եւ միայն Ցեղասպանության զոհը չէր: Այդ վերջին փաստն, իհարկե, հաճելի մորմոք է ավելացնում մեր մազոխիստական ցավին, ողբին: Բայց հիշեք, ռեալ մտածեք, սթափ դատեք. այդ ո՞ր Մեծին, Հանճարին մենք չենք խաչել: Շատ հեռու չգնանք. Փելեշյանից ի՞նչ գիտենք: Գիտենք, որ նա Մոսկվայում է եւ որ էլ չի նկարում այդ հանճարեղ, մեծ ռեժիսորը: Ինչո՞ւ: Այս ազգային նկարագրի մաս կազմող հարցի պատասխանն այնքան պարզ է Կոմիտասի երգիծական բանաստեղծություններից մեկում.
ԱՌԱԿ
Կար ու չկար,
Մի մոծակ կար:
Բզզոց,
Դզզոց,
Եկաւ
Նստաւ
Ճակտին վըրան.
Բացաւ բերան,
Հանեց իր փուշ
Ու եկաւ կուչ.
Ձայնը կտրեց,
Ինծի խաբեց,
Կըծեց, ծակեց,
Թույնը թափեց,
Նըշան դըրաւ,
Ելաւ, թըռաւ:
Մոծակ անկոչ,
Երկարապոչ,
Դու բան չունե՞ս,
Դու քուն չունե՞ս
Իմ ճակատին
Դու ի՞նչ ունես:
-Այդ պարտքըս է
Բայց ինձ լըսե`
Սազով
Նազով
Ձայն եմ տալիս,
Այնպես գալիս:
Զգուշացիր
Դու մլակից,
Որ կծում է
Կաշու տակից:
Հ.Գ. Բյուրականում տատիկներին ու պապիկներին խնդրեցի երգել: Կոմիտասի մշակումներից էլ էին հիշում: Բայց հիմնականում երգում էին այն, ինչ հնչում է հեռուստատեսությամբ: Բոլորը երազում էին հայտնվել Տիգրան Կարապետիչի եթերում, դառնալ «Զմրուխտ» եւ «Ադամանդ»: Գյուղացին էլ երգեր չի հորինում. հեռուստատեսությամբ նրանք ստանում են համապատասխան «սնունդ»: Չնայած, դժվար է ասել: Գուցե կա՞, ստեղծվո՞ւմ է գյուղերում ժողովրդական ֆոլքլոր. հավաքող, տեր կանգնող, մշակող է պետք: Վերջիվերջո, Սպենդիարյանը, ոգեւորված Կոմիտասի գործով, ինքն էլ ընկնում է գյուղից գյուղ, բայց չի գտնում եւ ոչ մի այնպիսի գոհար, որ Կոմիտասն էր գտել, մշակել ու նոտագրել: Ու զարմացած բացականչել է Սպենդիարյանը. «Մեծագույն միստիֆիկատոր է այդ Կոմիտասը»...